Don Xosé, buscador de hápax

[O seguinte relato resulto gañador do XII Certame de Relato Curto "Concello de Mugardos" en 2014].

Cando se xubilou ós sesenta e cinco anos, don Xosé tivo a oportunidade de constatar tres cousas: primeira, que tras trinta e sete anos e medio de matrimonio a súa dona e máis el, lonxe de levarse mellor que ó principio, precisaban máis que nunca dun espazo propio e separado para cada un; segunda, que iso da idade de ouro era unha parvada coma un piano, e que máis que estar en disposición de desfrutar os anos que lle restasen, máis ben tíñano desbotado coma o refugallo que en efecto sentía que era (os varios ruídos que emitían os seus ósos, e en particular os seus xeonllos, non permitían outra conclusión); terceira, que, salvados os primeiros días de andar desaqueloutrado ó non ter que ir ocupa-la súa cadeira no banco, precisaba de xeito urxente un pasatempos que evitara que tolease por mor das monstruosas cantidades de aburrimento que previsiblemente se lle botaban enriba e que gardaban proporción directa có novo número de horas mortas recentemente adquiridas.

A temperá constatación destes feitos evitou seguramente catástrofes posteriores e permitiulle a don Xosé poñerse de inmediato mans á obra na procura daquel prodixio do entretemento que o había manter activo e afastado da temible sombra da decadencia. O problema era que precisaba atopar algo novo, orixinal; algo do que sentirse fachendoso cando o dixera en voz alta no bar durante a partida de dominó e, polo mesmo, algo que non fixera ninguén e lle dese a oportunidade de explicar e ilustrar ós seus amigos en que consistía, para que estes, cando o virán pasar apurado de cando en veces sen deterse a saudalos, dixesen entre eles, dándose golpiños có cóbado, ou mesmo chiscando un ollo, “Deixádeo, que ha andar apurado có seu”, e ningún deles dubidaría de que estaban falando, porque aquela cousa que faría sería tan rara que non habería confusión posible e acompañaría ó seu nome tan exactamente coma o seu apelido.

Quedaban descartadas a pesca con mosca (que correspondía a Isolino), a olaría e a cerámica (Vicente), a pintura (Rafael), a escritura creativa (Isidoro e Remixio ... a propósito disto da escritura “creativa”, sempre se tiña preguntado o por que do seu nome, ¿existiría algunha escritura que non fose creativa?), e os deportes varios, incluíndo a natación e o parapente (Urbano e Ramón, que se mantiñan coma dous rapaces). Polo seu carácter sedente e máis ben pouco activo, don Xosé quería, a ser posible, adica-las horas do seu forzado recreo a algo intelectual, practicable preferiblemente a cuberto e que non implicase suar. Sobre todo que non implicase suar.

O bo do home buscou sen descanso, descartando por haches ou por bes cada hobby que se lle ía ocorrendo, uns por moi comúns, outros por  incomprensibles, outros por patentemente aburridos ... mesmo chegou a pensar  que a planificación de distraccións inviables podería ser un bo pasatempo de seu, e xa se resignaba a entregarse a xardinería ou a botánica, rama coidado de bonsáis, como solución de compromiso (remedio que contaba coa importante desvantaxe de carecer dun biótopo adecuado ... vamos, que a súa casa non tiña xardín, para entendernos), cando a resposta lle chegou en forma de enigma. E, necesariamente, algo que así se presentaba e que era completamente desusado tiña que se-la ocupación indicada para el.

Atopábase no bar, a onde se repregara fuxindo das explosións das liñas inimigas (a saber, a súa dona que rifara con el ameazándoo coa vasoira por pisarlle o chan que acababa de fregar), facendo desganado o autodefinido do xornal cando, despois de mirar e remirar e considerar cambios posibles, concluíu que a última verba do recadro era “hápax”.

“E que demo é un hápax?”, exclamou, tan estrañado pola grafía da palabra que nin se decatou de que formulara a pregunta en voz alta. Nancho, o fillo do dono do bar, que estaba detrás da barra secando os vasos, mirouno e, encollendo os ombros, respondeu, “Penso que é un animal parecido ó corzo que hai en África”. Pero a don Xosé non acabou de convencelo a explicación do rapaz, porque a definición do termo poñía claramente “que aparece só unha vez”, o cal era dificilmente reconciliable coa zooloxía. De xeito que, cando chegou a casa, dirixiuse ó seu estudio despois de deixa-lo pan derriba da mesa da cociña (“Fai algo útil e vai pilla-lo pan de paso que saes, que non o vou facer eu todo”, comandara a súa dona berrando dende o fondo do fogar cando saía el pola porta), que era o canto da casa onde se encerraba para ler, ou escoitar música, o simplemente para quedar fitando a parede sen ter que aturar a ninguén, baixo a desculpa de estar traballando. Prendeu o ordenador e, cando a sesión estivo iniciada, buscou en internet e achou o seguinte: incidentalmente, descubriu que o animal ó que Nancho se refería chamábase ádax, non hápax; e que un hápax era, segundo o dicionario da Real Academia, unha “voz rexistrada unha soa vez nunha lingua, nun autor ou nun texto”. E de súpeto, como unha revelación, viuno alí, o nome do seu arelado pasatempos: había ser don Xosé, o buscador de hápax.

Non obstante, uns días de meditación e unha conversa posterior cun dos seus netos convencérono da necesidade de determinar un pouco máis exactamente o obxecto da súa diversión. En primeiro lugar, descartou buscar hápax en linguas, porque estes xa estarían sobradamente documentados, ou en textos, porque isto antollábaselle demasiado sinxelo. Buscaría, pois, nas obras completas dos autores. Sen embargo, a procura do termo único empregado por Fulano ou Zutano parecíalle igualmente pouco retadora: polo sistema tradicional consistiría en ir apuntando os termos menos frecuentes e, logo, ir estreitando o cerco até atopa-lo termo solitario. Pero é que aínda era máis sinxelo que todo iso: bastaba con escanear as obras, ou mesmo baixalas de internet, e despois poñer ó programa de procura a face-lo traballo. Non. El quería algo verdadeiramente desafiante, algo desusado. E, xa fora pola inspiración do momento ou porque estaba predestinado a atopar aquela ocupación, don Xosé decidiu ser buscador de, a falta de termo mellor, antihápax, un hápax pero ó revés: aquela palabra evitada por un autor que tiña sido empregada por tódolos seus coetáneos. E mesmo fantasiaba xa coa posibilidade, unha vez atopada a perla rara, de estudia-las causas que tiñan conducido a aquela repulsa.

Con enerxía renovada púxose mans á obra. Cambiou a disposición dos mobles do estudio segundo as máis estritas escolas do feng shui, orientando o escritorio cara a fiestra, pois prever longas horas de encerro era inevitable e precisaría toda a luz natural que fose posible; poñendo plantas de tal ou cal tipo capaces de absorbe-la radiación dos aparellos; asegurándose de que a iluminación fora indirecta e con lámpadas de consumo eficiente que imitasen a luz solar ...

En canto ó obxecto concreto do seu estudo, rexeitou en primeiro lugar ós grandes autores, por considerar que era un suxeito carente de interese e probablemente xa estudado. Pola contra, buscaba un obxecto de prospección nunca antes peiteado que puidese, dicía el que con toda a modestia do mundo pero no seu caletre soñaba ás veces á noitiña con libros que levaban o seu nome como referencia bibliográfica inescusable nas notas ó pé, outorgarlle una certa gloria, así fora esta cativa e doméstica, entre o número dos filólogos afeccionados. E así foi como, pensando pensando, decidiu que quen mellor como materia das súas pescudas que D. Ramón Echegaray Ibarguren, vasco de orixe pero fillo predilecto de adopción, cronista que fora da súa vila e home de letras ben coñecido non só alí, senón tamén en boa parte dos arredores, que adicara a súa lonxeva vida a canta-las excelencias de aquela parroquia e a glosa-la influencia do mar no carácter e cultura dos habitantes das vilas mareiras. Xa cando acabara con este, que constituiría o groso do seu traballo, pasaría a outros autores.

Cando lles contou ós compañeiros de dominó os experimentos en que andaba metido, estes abriron a boca asentindo admirados e abraiados de contar entre as súas filas cunha mente tan privilexiada e entregada a tan altas e excelsas cavilacións (aínda que xa el gozaba no grupo dunha certa e non completamente inmerecida sona de intelectual, que acompañaba cunha vestimenta e aparencia externa propia da bohemia francesa de principios de século, incluídos os lentes redondos), e un chisco de orgullo percorreu cun calafrío as costas de don Xosé.

Deste xeito, transcorridos tres meses dende a súa xubilación, e descontados os preparativos varios indispensables para empeza-la súa labor, puido don Xosé somerxerse na recia e pulcra prosa de enxeñeiro destinado nos estaleiros ferroláns de don Ramón.

O primeiro desafío que tiña afrontado don Xosé fora o de reunir as obras completas do cronista, moitas delas descatalogadas e inatopables. Unha boa parte cedéralla a viúva do autor, sinceramente conmovida por aquela tardía e inesperada homenaxe ó labor do seu home (aínda que, cando llo explicou, a muller pareceu non ter moi certa idea do que don Xosé se propoñía). Como a muller era xa moi maior, don Xosé tivo que pasar unha tarde a remexer entre caixas poeirentas no faiado da casa para facerse có prezado tesouro en forma de remanentes das edicións das diferentes obras que estaban alí almacenadas, nunhas condicións de conservación considerablemente boas, tendo en conta as circunstancias.

Tamén puido visitar, cun temor case que reverencial, o inmaculado estudio do prócer, mantido como mausoleo á súa memoria dende o seu pasamento, onde puido non só ver e ter nas súas mans obxectos que tiñan pertencido a don Ramón, senón que a súa dona insistiu en que levara como lembranza unha medalla conmemorativa que o concello lle concedera a don Ramón como recoñecemento á súa labor na conservación da cultura local case tres décadas antes, e consentiu mesmo que tomara en préstamo varias carpetas cheas de documentos autógrafos.

Aínda así, faltaba un opúsculo que as malas linguas acusaban de erótico-festivo só porque estudaba a incidencia do adulterio entre os matrimonios dos mariñeiros, e que felizmente puido don Xosé exhumar do depósito da biblioteca municipal, non sen alporizarse previamente có bibliotecario, ó que tivo que ir buscar á taberna, e que rexeitaba a idea de internarse naquel cemiterio aducindo, ademais do seu insoportable cheiro a humidade, que as bibliotecas tiñan algo de mortífero: “Os libros existen para seren lidos”, explicaba o home cunha curda que apenas permitía entendelo, “non para estar gardados nos estantes, coleccionados”, e ó dicir a palabra poñía un ton melifluo e agudo do máis cómico, acompañado de xestos acordes ó espírito da pronunciación. “Depósito de libros... puf!”, engadía, “hai algo de letal na idea mesma que me da arrepíos”. Só a promesa firme dunha ronda gratis no bar permitiu dobrega-la súa vontade e convencelo da importancia da tarefa que don Xosé ía levar a cabo. Tras moito buscar, atoparon o ditoso opúsculo, un libriño de corenta e oito páxinas en oitavo menor que, polas súas reducidas dimensións, tíñase colado detrás dos volumes maiores que ocupaban máis espazo na parte dianteira do estante.

Desta peza única mandou don Xosé facer un facsímile, tanto para a conservación do volume canto pola reverencia que lle impoñía apalpa-la baqueteada copia orixinal, até onde el sabía, única sobrevivinte daquel opúsculo. En total, e contando có devandito texto, a obra de don Ramón compoñíase, sen conta-los vinte e pico artigos aparecidos en xornais e revistas, de nove volumes editados (catro crónicas de diversos momentos da historia da vila, unha haxiografía de S. Bernardino, un ensaio sobre a influencia do mar na cultura e no carácter, un libro de poemas e unha escolma de contos de tradición oral recollidos nos arredores comentados polo compilador) e un feixe de inéditos (dúas ducias de poemas esparexidos, catro artigos sobre cuestións etnográficas varias, os cinco pregóns cós que se iniciaran as festas doutros tantos anos, famosos polo seu estilo humorístico, unha novela inconclusa, centos de anotacións para ensaios, e moreas de cartas doutísimas dirixidas a diversas personalidades tanto do mundo cultural coma político, das cales o prohome tivera o bo xuízo de gardar copias emparelladas coa súa correspondente resposta, e que encheron a don Xosé de admiración e sabedoría).

Con este cargamento foi fornecendo don Xosé o seu estudio, mentres a súa dona o miraba ir e vir como quen mira unha besta prehistórica.

O primeiro paso na súa labor detectivesca foi determinar o grupo de comparación que establecería a verba descoñecida por don Ramón. Naturalmente, unha empresa semellante era inabarcable se non se estreitaba o cerco dos autores a investigar, porque certamente non ía, ou máis ben non podería (porque por el entregaríase ó asunto sen problema ningún), estudar a tódolos coetáneos, de tódalas disciplinas, de tódolos países. Decidiu, por tanto, don Xosé que o máis sensato sería, en primeiro termo, compara-la obra de don Ramón coa doutros autores que tivesen desenvolvido a súa arte en parellas cuestións e circunstancias, a saber, outros cronistas oficiais das vilas mariñeiras dos arredores. Logo, a maiores, segundo fora podendo, xa ampliaría a procura a outras autoridades, coma os grandes literatos nacionais, etc.

Deste xeito, o número de autores a comparar ascendía a cinco, cun total de noventa e sete obras. A recolección da inxente bibliografía formulou a don Xosé non menos rompedeiros de cabeza que a recompilación da de don Ramón. Pero finalmente, despois de varias viaxes e ducias de caixas transportadas na parte de atrás do coche, de falar con moita xente e mergullarse en máis depósitos insáns, a colección estivo toda reunida no seu despacho, que se viu drasticamente reducido. En total, levoulle un ano facerse có seu particular botín, tempo que non desaproveitou para ir comezando a expurgación da obra do pensador local, á cal adicaba as mañás.

Unha vez xuntou todo o material necesario, o primeiro que fixo don Xosé foi redistribuí-las súas horas de traballo, catro de mañá, catro de tarde, destinadas as primeiras o estudo detido e concienciudo do grupo de control, como a el lle gustaba chamalo, e as vespertinas á comparación rigorosa cos textos de don Ramón. Só na primeira toma de contacto inverteu don Xosé ano e medio.

Tiña que recoñecer que, de entrada, era unha ocupación que se facía ardua e mesmo por veces o enchía de fastío, ve-las concordancias e as diverxencias, apunta-los termos, ordenalos alfabeticamente, descartar a variantes ... Aínda que endexamais o recoñecería, pensou algunha volta deixar todo e retoma-lo seu plan orixinal de entregarse devotamente á crianza dos bonsáis.

Sen embargo, tras o impacto inicial, aquilo foise convertendo no seu costume, e un non pode deixa-los costumes sen caer no caos; logo, a medida que memorizaba pasaxes completos de tanto relelos, empezou a avanzar con gran velocidade; ó último, a medida que ía engadindo obras de literatura e doutras naturezas, decatouse, como nunha revelación que pintou nos seus beizos un leve sorriso de bonhomía que non o abandonaba nunca, de que aquilo era máis que o seu costume, máis que un pasatempos: era a razón da súa existencia, a súa vida propiamente dita: cada vez que volvía en si coma dun transo despois de traballar todo o día, era consciente de que a súa vida era máis interesante dentro da súa cabeza, que alí era máis libre do que nunca antes fora, afundido naquelas páxinas que o levaban a tódalas aventuras e a tódalas vidas posibles, era como se espertase a unha nova felicidade cada vez que se encerraba no estudio e abría os seus cadernos de apuntes de aspecto escolar; en cambio, volver era como se o seu espírito se vise encadeado de novo ó corpo, a unha circunstancia concreta que non lle servía máis que de áncora para non perderse, para non ir contra as rochas. Volver era como morrer unha pequena morte cada día, sen máis esperanza que a resurrección ó día seguinte. Aínda que visto dende fóra ninguén se daba conta.

Ó longo dos anos, máis de doce, que dedicou ó seu estraño empeño, don Xosé só foi quen de atopar un antihápax. Un domingo, algún tempo antes de morrer deitadiño tranquilo na súa cama para a sesta que nin se decatou sequera, mentres ían dispoñendo as fichas branquinegras sobre o tapete verde, por fin lles puido explicar triunfalmente ós seus compañeiros de xogo, que o escoitaban abraiados deixando escapar exclamacións de sorpresa de tanto en tanto (había que ter moita cabeza para facer aquilo!), os froitos da súa labor, preguntoulles con aire de examinador severo, “E vos, que pensades? Por que credes que don Ramón nunca quixo empregar esa palabra?”. E o bo de don Lisardo, que pasaba dos noventa anos e figuraba só de xeito honorífico entre os xogadores de dominó porque quedaba durmido a miúdo coas mans sobre o bastón e o bico sobre as mans, tivo a ocorrencia de soltar, saíndo do seu sono case perpetuo como adrede para dicilo: “E non lle petaría, digo eu”. Os outros riron de boa gana a arrancada, aliviados ó verse libres da obriga de responder algo ilustrado ou, polo menos, enxeñoso.

A don Xosé gustaríalle ter sido capaz de armar unha resposta habelenciosa e mesquiña, pero alí estaba, efectivamente, reducido á mínima e máis salvaxe expresión,  o resumo dos seus longos anos de busca, e el sabíao. Hai quen di que, nos días de vida que lle quedaron, don Xosé non volveu pisa-lo seu estudio, e que suspiraba con frecuencia cavilando no paso do tempo.